آبخیزداری یعنی چه
آبخیزداری یعنی چه و آبخیز در تعریف به معنای بخش هیدرولوژیکی که برای بخش های زیر مجموعه شامل فیزیکی، سیاسی، بیولوژیکی، و اقتصادی برای ساخت و طراحی و مدیریت منابع طبیعی محیط زیست به خصوص آب، خاک، پوشش گیاهی در جهت توسعه پایدار تعریف می شود. پس می توان گفت آبخیز قسمتی از زمین با توپوگرافی مشخص است که به کمک یک سیستم رودخانه زهکشی میشود.
می توان گفت آبخیزداری تغذیه سفره آب های زیرزمینی و بالابردن تولید محصول با استفاده مجموعه ای از دانش و تجربه است در پیدا کردن راه های پیشگیری و مواجه شدن با فرسایش خاک و سیلاب های شدید و حفظ و احیاء آبخیزها به کمک سرمایه گذاری های مالی در منابع اقتصادی کشور و مناسب و درست از منابع طبیعی و کشاورزی به منظور بهبود و تقویت پوشش گیاهی و پایین آوردن خسارت های سیل به کمک تغذیه سفره آب های زیرزمینی و بالابردن بازده بخش کشاورزی است. در علم آبخیزداری به تنظیم و اجرای اقدامات مناسب و ضروری برای اداره منابع موجود در منطقه و در نظر گرفتن تمام منافع، بدون آسیب رساندن به موجودیت این منابع پرداخته می شود.
تعریف آبخیزداری
- کسب دانش و آگاهی بیشتر درمورد دوره هیدرولوژیک و عملکرد آن.
- افزایش بیش از حد مصرف آب که ناشی از پیشرفت فن آوری و بالا رفتن سطح زندگی مردم بوده است.
- ایجاد مشکلات جدید و پیچیده مربوط با آب مانند : مشکل وجود مناطق سیل گیر، ایجاد آلودگی آب، سکونت در مناطق خشک
- افزایش جمعیت و فشار حاصله از آن به اراضی و منابع آب. مدیران بخش های کشاورزی و برنامه ریزی به این نتیجه رسیدند که آبخیز میتواند به عنوان بهترین واحد طبیعی برای اداره منابع طبیعی محسوب شود.
آبخیزداری به زبان ساده
ابخیزداری چیست، برنامه ریزی مناسب برای پروژههای کشاورزی، دامپروری، ساختمان سازی، راه سازی ، قطع درختان و مجموعا هرگونه عملیات مفید و مضر و ارزیابی و سنجش توان مندی های آنها و توجه به وضعیت آبخیز براساس ویژگی های زمین شناسی، خاک شناسی، پوشش گیاهی، اقلیم شناسی، هیدرولوژی و برنامه ریزی و طراحی برای اجرا و مدیریت درست برای تمام عوامل طبیعی و زیستی در هر بخش و اکوسیستم برای پخش آب و کیفیت هیدرولوژیکی اثر می گذارد تا به شکل صحیح و مطلوب و علمی، خاک حوضه آبخیز از فرسایش حفظ گردد. آبخیزداری و وجود آبخیزدار به پزشک طبیعت معروف است . یک آبخیزدار خوب با رسیدگی دقیق و مطالعه علمی مشکلات یک حوزه را شناسایی و در جهت رفع ایرادات آن برنامه ریزی میکند.
پروژه های آبخیزداری
۱) مطالعه بخش فیزیوگرافی منطقه که به بررسی خصوصیات ظاهری آبخیز میپردازد.
۲) مطالعه بخش هواشناسی و بررسی اقلیم منطقه
۳) مطالعه هیدرولوژی و منابع آبی موجود در منطقه.
۴) مطالعه خاک شناسی و بررسی نوع خاک منطقه و پتانسیل های آن
۵) بررسی زمین شناسی و نوع سازند ها و عوامل مورفولوژیکی و عوامل اثر گذار روی آن
۶) بررسی فرسایش و رسوب در حوزه و فرسایش پذیری و پتانسیل رسوب گذاری رودخانه
۷) بررسی پوشش گیاهی و تیپ های گیاهی منطقه و مطالعه پتانسیل های کشت و زرع در منطقه
۸) مطالعه اقتصادی و بررسی ویژگی های اقتصادی و ارزیابی اقتصادی طرح
۹) بررسی پتانسیل های بخش کشاورزی و اجتماعی و مطالعه عوامل کشاورزی
آبخیزداری و آبخوانداری چیست
آبخیزداری و آبخوانداری دو مفهوم مرتبط در زمینه مدیریت منابع آب هستند. در ادامه به توضیح هر یک می‌پردازم:
آبخیزداری (Watershed Management):
آبخیزداری به مجموعه فعالیت‌ها و اقداماتی اطلاق میشود که برای حفظ و بهره‌برداری بهینه از منابع آب در یک منطقه خاص، به ویژه حوضه آبخیز، انجام میشود. هدف اصلی آبخیزداری، حفظ تعادل آب شیرین و کنترل جریان آب در حوضه آبخیز است. این فعالیت‌ها ممکن است شامل ایجاد باغ‌های آبخیز، جلوگیری از فرسایش خاک، حفظ و احیای جنگلها و مراتع، ساخت سدها و تسهیلات دیگر برای جمع‌آوری و مدیریت آب باشد.
آبخوانداری (Aquifer Management):
آبخوانداری به مدیریت و بهره‌برداری از آبخوان‌ها یا لایه‌های زیرزمینی آب راهبردی اطلاق میکند. آبخوان‌ها، لایه‌های زیرزمینی که آب در آنها جمع‌آوری و ذخیره میشود، هستند. هدف آبخوانداری، حفظ و بهره‌برداری پایدار از منابع آب زیرزمینی است. این فعالیت‌ها ممکن است شامل مطالعه و پایش سطح و کیفیت آبخوان، تعیین و بهینه‌سازی نرخ استخراج آب، کنترل نفوذ آب آشامیدنی و مدیریت بهینه تقاضای آب باشد.هر دو آبخیزداری و آبخوانداری در حفظ منابع آب و تأمین آب شرب، کشاورزی، صنعت و محیط زیست بسیار مهم هستند. این فعالیت‌ها به منظور بهره‌برداری پایدار و حفظ تعادل آب و محیط زیست در مناطق مختلف صورت می‌گیرند.
تفاوت آبخیزداری و آبخوانداری
آبخیزداری و آبخوانداری دو علم و عمل مرتبط با مدیریت منابع آب هستند، اما در اهداف، روش‌ها و محل اجرا تفاوت‌هایی دارند.
آبخیزداری:
-
هدف:
کنترل و مهار سیلاب ، حفظ و احیای خاک ، افزایش نفوذ آب به زمین ، بهبود کیفیت آب ، توسعه پوشش گیاهی
-
روش‌ها:
احداث سازه‌های آبخیزداری مانند بندهای خاکی، سنگی، گابیونی و … ، کاشت درختان و بوته‌ها ، بذرپاشی ، مالچ‌پاشی
-
محل اجرا:
حوزه‌های آبخیز
آبخوانداری:
-
هدف:
تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی ، افزایش ذخیره آب ، جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی ، بهبود کیفیت آب
-
روش‌ها:
احداث سازه‌های آبخوانداری مانند سدهای زیرزمینی، چاه‌های جذبی، پخش سیلاب و … ، آبگیری مصنوعی ، تغذیه مصنوعی
-
محل اجرا:
دشت‌ها و مخروط افکنه‌ها
جدول زیر به طور خلاصه تفاوت‌های کلیدی بین آبخیزداری و آبخوانداری را نشان می‌دهد:
| ویژگی | آبخیزداری | آبخوانداری |
|---|---|---|
| هدف | کنترل سیلاب، حفظ خاک، افزایش نفوذ آب، … | تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، افزایش ذخیره آب، … |
| روش‌ها | احداث سازه‌های آبخیزداری، کاشت درختان، … | احداث سازه‌های آبخوانداری، آبگیری مصنوعی، … |
| محل اجرا | حوزه‌های آبخیز | دشت‌ها و مخروط افکنه‌ها |
ارتباط بین آبخیزداری و آبخوانداری:
آبخیزداری و آبخوانداری دو علم و عمل مکمل یکدیگر هستند. آبخیزداری با کنترل سیلاب و افزایش نفوذ آب به زمین، به تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و آبخوانداری کمک میکند. از طرف دیگر، آبخوانداری با افزایش ذخیره آب، میتواند به حفظ و احیای پوشش گیاهی و خاک در حوزه‌های آبخیز کمک کند.
معنی آبخیزداری تولید ثروت در کشور
در کشور ایران مناطق و بخش های زیادی مورد مطالعه قرا گرفته اند و برای آنها امکان تهیه طرح های تولید اشتغال و ثروت طراحی و برنامه ریزی شده است. طرح هایی که باعث رونق تولید و ثروت خواهند.
بررسی پخش سیلاب در حوزه های میانی سردشت های آبرفتی قابل نفوذ:
در سال های گذشته با شناسایی چهارده میلیون هکتار آبرفت در سردشت ها که توانایی پخش و تغذیه سفره های زیرزمینی پایین دست را داشتند، مورد بررسی و شناسایی قرار گرفته اند . امروز این طرح به عنوان یک طرح مهم زیست محیطی مورد توجه محافل علمی دنیا است و با بررسی دقیق طرح ها و تامین بودجه این بخش می توان به توسعه کشاورزی و بهبود کیفیت آن در سراسر دنیا امیدوار بود.
بر اساس گزارش سازمان غذا و کشاورزی جهانی فائو ، انجام عملیات آبخیزداری و گسترش آن در کشورهای مختلف، فواید زیادی را با خود به همراه دارد که می توان به بهبود مدیریت منابع آبی، کاهش فرسایش خاک و رسوب دهی، تغذیه سفره های آب زیرزمینی و کاهش سیل خیزی و بهر وری در بخش کشاورزی را نام برد.
در حوزه آبخیز که رواناب ناشی از بارش بر روی آن به کمک آبراهه ها جمع آوری و به تالاب، دریاچه و دریا هدایت می شود. حوزه یک رودخانه معمولا یک نظام پیچیده از حوزه های آبخیز کوچک و بزرگ، که از سرچشمه شروع و تا مناطق دشتی ادامه دارد. چون خاک ها و پوشش گیاهی به طور منظم و یکپارچه با چرخه منابع آبی در ارتباط هستند، این حوزه های آبخیز اصلی ترین بخش برنامه ریزی برای مدیریت یکپارچه منابع آب و زمین به حساب می آیند.
آبخیزداری چگونه انجام میشود
جنگل ها و درختان نقش اساسی و بسیار مهمی را در فرآیندهای هیدرولوژیکی در حوزه های آبخیز را ایفا می کنند و حدود هفتاد درصد منابع آب شیرین موجود در جهان برای نیازهای شرب، کشاورزی، صنعتی و زیست محیطی، آبهای حوزه جلگه ای و کوهستانی به وسیله جنگل ها و درختان ایجاد می شود.
اثرات مخرب جنگل زدایی بر منابع طبیعی
خدمات مهم و اساسی جنگل ها و حوزه های آبخیز اطراف آن ها سبب تامین نیازهای شرب و کشاورزی می شود ولی ممکن است به وسیله جنگل زدایی، تغییر در سیستم های کشاورزی، رشد و توسعه بیش از حد اتوبان ها و جاده ها، آلودگی و از بین رفتن گیاهان بومی تغذیه آب خوان ها و حوزه های آبخیز بسیار دچار تغییرات و تحت تاثیر آن ها قرار بگیرد. همین طور ممکن است به آن ها از طریق بلایای طبیعی مانند آتشفشان و سیلاب های عظیم خسارات جبران ناپذیری به بخش های مختلف از جمله کشاورزی وارد کند.
برای همین علت جنگل زدایی و از نابود شدن جنگل ها و این حوزه های آبخیز تاثیرات منفی مشخصی بر جای میگذارد که سبب فرسایش و کاهش بهره وری خاک، افزایش میزان رسوب ته نشین شده در رودخانه ها و سدها و سواحل، بالارفتن رواناب های فصلی و ایجاد سیلاب ، کم شدن نفوذ پذیری آب به دل سفره های زیر زمینی، کاهش کیفیت آب، از دست رفتن زیستگاه طبیعی آبزیان و از بین رفتن تنوع زیستی می شود.
آبخیزداری و مدیریت آن یک عمل انسانی برای استفاده همیشگی از منابع طبیعی در حوزه های آبخیز است که سعی دارد تا راه حل مناسب را برای این تهدیدات ایجاد کند. مدیریت حوزه آبخیز اصلی نزدیک به جنگل را ایجاد می کند . مثلا افزایش حذف جنگل ها در اروپا و آمریکای شمالی در دهه هزار و نهصد و پنجاه میلادی سبب ایجاد تغییرات قابل توجهی در رژیم های هیدرولوژیکی حوزه های آبخیز مهم شد که باعث فرسایش و خطرات فرسایشی شدید خاک را به همراه داشت .
برای همین دلایل شناخت درست و کافی و بررسی رابطه بین استفاده از زمین های بالا دستی حوزه های آبخیز و عملکرد و کیفیت آب، سبب توسعه و گسترش مفاهیم مدیریت آبخیزداری در تمام کشورها شده است. مدیریت آبخیز به کمک حفظ خدمات زیست محیطی مخصوصا خدمات هیدرولوژیکی به کمک حوزه های آبخیز باعث کم شدن اثرات منفی پایین دست رودخانه ها می شود و همچنین منجر به افزایش بهره وری منابع و بهبود وضعیت اقتصادی مردم منطقه می شود.
ارتباط بین مسائل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و محیطی در ین قسمت های بالا و پایین یک حوزه آبخیز برقرار است ، و به همین علت توجه به این ارتباط ها یکی از اصلی ترین نکته کلیدی آبخیزداری است.
طرح های آبخیزداری و آبخوانداری
انجام عملیات و فرآیند آبخیزداری که در ایران در سال های گذشته از توجه همگام مخفی مانده از روش های عالی برای تامین قسمتی از آب مورد نیاز واحد کشاورزی به شمار می رود. بسیاری از کارشناسان و متخصصان این بخش بر اصلاح الگوی کشت و کود نحوه آبیاری در بخش کشاورزی تاکید دارند ولی با توجه به سهم طرح های آبخیزداری و آبخوان داری در ذخیره سازی و تامین بخشی از آب مورد نیاز این بخش نیز غیرقابل انکار است.
مدیریت آبخیزداری با در نظر گرفتن علم برنامه ریزی مداوم و اجرای اقدام لازم جهت مدیریت منابع حوزه های آبخیز مانند طبیعی، کشاورزی، اقتصادی و انسانی در منابع آب و خاک گفته می شود و می تواند به صورت مکانیکی یا بیولوژیکی باشد. متخصصان این بخش اعتقاد دارند با اجرای هر هکتار آبخیزداری می توان پانصد متر مکعب آب جدید تولید کرد، همچنین برنامه ریزی و اجرای هر هکتار عملیات آبخیزداری از هفت تن فرسایش خاکی و رسوب جلوگیری می کند.
همچنین با اجرای این طرح ها زمینه جلوگیری از فرسایش خاک در هفتاد هزار هکتار از منابع طبیعی در هر منطقه ایجاد می شود و سبب تثبیت خاک، ذخیره آب و حفظ و احیای پوشش گیاهی به کمک اجرای این طرح می شود.
در استان آذربایجان غربی که دارای سه حوضه آبخیز دریاچه ارومیه، ارس و زاب با مساحتی حدود سه میلیون هکتار است و بیش از یک میلیون هکتار آن مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است و طرح های آبخیزداری در بیش از صد و سی هزار هکتار اجرا شده است. در این حوزه ها، سی و پنج هکتار عملیات پیتینگ، هشتصد و پنجاه هکتار بذرپاشی، یکهزار و صد و بیست و هشت هکتار کپه کاری، هفت هکتار علوفه کاری، یکهزار و نهصد هکتار نهال کاری انجام شده است. پیش بینی می شود که با اجرای این طرح ها، سالانه حدود پنجاه میلیون متر مکعب آب زیرزمینی در این استان ذخیره شود و سطح پوشش گیاهی را حداقل چهل درصد افزایش دهد و همچنین سبب رونق در بخش کشاورزی منطقه گردد.
وظایف سازمان جنگل ها و مراتع
یکی از چالش های اساسی آبخیزداری در ایران در شرایط کنونی نبود تداوم و یکپارچگی و نگاه جامع است. طرح ها و برنامه ریزی های آبخیزداری برای اینکه موفق باشد باید یکپارچه و منظم باشد و همچنین تداوم داشته باشد اما متأسفانه به علت وجود مشکلات مالی و اقتصادی و نبود اختصاص بودجه کافی معمولاً طرح ها و برنامه ریزی های آبخیزداری در ایران تداوم و یکپارچگی لازم را ندارد.
در کشورهای غربی نظیر آمریکا آبخیزداری با ایجاد سازمان حفاظت از خاک آمریکا در تاریخ حدود 1920 کار خود را در این حوزه استراتژیک آغاز کرد. آن ها متوجه شدند که برای مقابله با مشکلاتی مانند سیل و فرسایش خاک وجود این سازمان امری ضروری است چون طبق تحقیقات مشخص شد که خاک این کشور دچار فرسایش قرار گرفته و هر روز از کیفیت و حاصلخیزی آن کم می شود و این مشکل بر روی کشاورزی و تولید محصولات اثرات زیادی را به همراه خواهد داشت. می توان گفت که خاک مهمترین سرمایه در هر کشور است و اگر خاک مناسب و حاصلخیز از بین رود، تولید محصولات و بخش کشاورزی دچار مشکلات اساسی می شود. هر چند که با استفاده از کود سولفات آمونیوم یا کود های دیگر میتوان اصلاح خاک را انجام داد .
آبخیزداری در ایران در زمان شاه، با طرح های تثبیت شن و حفاظت خاکی از سال 1340 شروع به کار کرد. این طرح ها با حضور کارشناسانی از فائو و تهیه عکسهایی از مناطق سیلگیر ایران آغاز شد . در سالهای چهل و هشت و چهل و نه شمسی وجود سیلاب های شدید سبب شد که سد لتیان را که تازه ساخته شده بود تحت تاثیر رسوبات بسیاری قرار گیرد و مسئولین به فکر افتادند تا با این پدیده مقابله کنند و اعتباراتی به سازمان جنگلها و مراتع برای جلوگیری از ورود گل و لای و رسوبات به سد لتیان اختصاص داده شد. در آن زمان آبخیزداری همان سد داری بود یعنی کنترل و جلوگیری از ورود رسوبات به سدها.
راهکار اصلی برای رشد آبخیزداری در ایران ، وجود قانون و مقررات دقیق است. از مهمترین اقدامات لازم همکاری مردم در آبخیزداری است. از دیگر فعالیت های اساسی که باید انجام داد، احیاء و اصلاح پوشش گیاهی است. یکی از بزرگترین مشکلات از بین رفتن پوشش گیاهی در ایران است. عامل اصلی حفاظت خاک و آب، پوشش گیاهی است. آمار مراتع تخریب شده کشور، از چهل میلیون هکتار به پنجاه و شش میلیون هکتار رسیده است .
در بخش آبخیزداری آنچه دارای اهمیت است مدیریت نزولات جوی است در حال حاضر بیش از هفتاد درصد از آب باران در ایران تبخیر میشود و حدود ده درصد هم به شکل سیلاب، به دریا وارد می شود پس بخش عظیمی از سرمایه آبی کشور به هدر می رود ولی به کمک آبخیزداری می توان جلوی این میزان هدر رفت آب را گرفت این میزان هدر رفت در حدود سی و سه درصد کاهش می یابد جو می توان آن را ذخیره سازی کرد و صرف فعالیت های گوناگون مخصوصا مصارف کشاورزی شود و سبب حرکت تولید و توسعه کشاورزی شد. آبخیزداری فواید زیادی را با خود به همراه دارد از جمله بهتر شدن اکوسیستم منابع طبیعی، تنوع حیات وحش، کاهش خطرات سیلاب تغذیه سفره های زیر زمینی و تامین اب و احیای جنگل ها و مراتع از فواید اجرای طرح های آبخیزداری است.
مشکل آب کشور فقط از طریق یک مدیریت جامع و تخصصی در زمینه آبخیزداری ممکنه