تنوع زیستی منحصر به فرد: پنج گونه مار بومی ایران

جهان خزندگان مملو از ناگفته ها است و بسیاری از خزندگان کشور در نوع خود بی نظیر هستند. در مقاله زیر شما را با برخی از عجایب گونه های مارهای بومی ایران آشنا می کنیم. آنچه در زیر می خوانید شرح مختصری از زندگی و ویژگی های بیولوژیکی برخی از بی نظیرترین مارهای ایران و محیط زیست آن ها است.

افعی لطیفی

پراکندگی مار شاخ دار در ایران بسیار زیاد است. یکی از مارهای بومی ایران گونه Montivipera شامل مارهای سمی با 5 گونه و زیر گونه شناخته شده است. Montivipera albicornuta، M.latifii، M.raddei raddei، M.raddei kurdistanica و M.kuhrangica، که وضعیت طبقه بندی آنها بسیار بحث برانگیز است. این گونه ها در مراتع آلپی از 1800 تا بیش از 3200 متر از SL زندگی می کنند.

جمعیت این گونه ها واقعاً تکه تکه شده و به دلیل فعالیت های انسانی با خطر جدی انقراض روبرو هستند. به دلیل خطر بالای انقراض، M.latifii در گروه در خطر انقراض فهرست سرخ IUCN قرار دارد. اولین قدم برای استفاده از برنامه های حفاظتی، آگاهی از وضعیت دقیق طبقه بندی و مناطق دقیق توزیع است. Montivipera latifii در ایران در دره لار بالایی در کوههای البرز یافت می شود. متأسفانه دشت های کوهستانی که محل زندگی این گونه است به دلیل چرای بی رویه به شدت در حال تخریب شدن است. در حال حاضر، بزرگترین منطقه حفاظت شده این گونه در پارک ملی لار به دلیل تهدیدهایی مانند تخریب زیستگاه به دلیل چرای بی رویه و حضور بیش از حد گردشگران، آینده نامعلومی دارد.

این مار یکی از معدود مارهای جهان است که دارای دو طرح کاملا متفاوت زیگزاگ و خطی است و طرحی دیگر که این دو را ترکیب می کند. جالب اینکه نوزادان با طرح های متفاوت از یک مادر متولد می شوند. کل زیستگاه این گونه بیش از 150 کیلومتر نیست و از نظر عرض ممکن است بیش از 20 تا 30 کیلومتر نباشد، که تنها در ارتفاعات دامنه های جنوبی البرز یافت می شود. متأسفانه شکار غیرقانونی عاملی است که به شدت به جمعیت این افعی ها به دلیل وجود سم آسیب وارد کرده است و اطلاعات مشخصی از جمعیت آنها در ایران وجود ندارد، که مشکل بزرگی است که حفاظت را دشوارتر می کند، زیستگاه افعی لطیفی به دلیل وجود گردشگران آسیب پذیرتر از افعی شاخدار دم عنکبوتی است و نیاز به حفاظت جدی دارد.

یله مار

مار شرقی مونپلیه (Malpolon insignitus) گونه ای از مارهای خفیف سمی است که در قسمت عقب تپق زده است. همانطور که می دانید، مارها اغلب به صورت جداگانه زندگی می کنند و تمایلی به زندگی گروهی ندارند. اما این گونه دارای یک نر غالب است که در فصل باروری یک زن را انتخاب می کند، نر از ماده ای که انتخاب کرده مراقبت می کند. در حالی که نر غالب چندین نر دیگر در اطراف خود دارد، این نرها مطیع این نر غالب هستند. نرهای مطیع کسانی هستند که قدرت آنها به نر غالب نمی رسد، اما در نزدیکی نر غالب زندگی می کنند. در نتیجه، اگر نر غالب با نر دیگری درگیر شود، نرهای مطیع به او کمک می کنند. این حتی در مورد درگیری های انسانی صادق است. نرهای غالب برای زنان خود شکار می کنند و نرهای مطیع نیز همین کار را می کنند تا ماده ها از تخم هایی که گذاشته اند فاصله زیادی نگیرند. ماده روی تخمها نمی خوابد اما به هر حال نزدیک تخمک می ماند. این گونه در بین مارهای ایرانی بسیار خاص است و تنها مار است که این ویژگی منحصر به فرد زندگی گروهی را در هنگام تولید مثل دارد. ویژگی دیگر این مار که بسیار متفاوت از مارهای دیگر است این است که نه تنها ماده خود بلکه نرهای مطیع خود را نیز مشخص می کند. این کار با ترشح نوعی ماده از غدد بینی انجام می شود تا گروه با بقیه مارها مخلوط نشودو جز مارهای بومی ایران است.

مار های کوتوله

از دیگر مارهای بومی ایران جنس Eirenis، اغلب از نظر اندازه کوچک هستند. تاکنون 22 تا 23 گونه از این جنس در جهان شناسایی شده است، ده ها گونه در ایران پراکنده است. یکی از ویژگی های جالب مارهای ایرنیس این است که اندازه آنها اغلب نیم متر یا حتی کوچکتر است. تحقیقات نشان می دهد که این مارها از مار بزرگ دولایکوفیس تکامل یافته اند ؛ یعنی مارهایی که اغلب بیش از یک متر تا یک و اندازه نیم متر در طول تکامل کاهش یافته است. ظهور Eirenis تنوع زیستی این مارها را بسیار تحت تأثیر قرار داده است زیرا این مارها بسیار متنوع شده اند. تعداد گونه های جنس Eirenis بسیار بیشتر از جنس Dolichophis است. در عین حال، این مارها سازگاری خاصی پیدا کرده اند. البته کاهش اندازه بدن در جنس Eirenis سازگاری هایی را نیز به همراه داشته است. به عنوان مثال، مارهای بزرگ Hierophis، که نزدیک مارهای Eirenis هستند، اغلب از طعمه های خونگرم تغذیه می کنند، مانند جوندگان کوچک. مارهای ایرنیس از طعمه های خونسرد مانند بندپایان تغذیه می کنند. بندپایان دارای اسکلت بیرونی هستند، بنابراین Eirenis دارای عضلات فک ضعیف تر اما دندانهای مخروطی قوی تر از اجداد بزرگتر خود است. از سوی دیگر، این مارها برخلاف اجداد خود که زندگی سطحی را ترجیح می دهند، دوست دارند در زیر زمین و فضاهای خالی زیر زمین زندگی کنند.

افعی شاخدار دم عنکبوتی

 مار افعی شاخدار دم عنکبوتی در سال 2006 مابین گیاهان در یک زمین کشاورزی کشف شد. مار سمی دم منحصر به فردی دارد که انتهای آن پیاز مانند است و با فلس های بلند افتاده و ظاهر عنکبوت را تکان می دهد. در اطراف و برای فریب پرندگان حشره خوار به محدوده قابل توجه استفاده می شود. آمار دقیقی از جمعیت افعی های شاخدار دم عنکبوتی وجود ندارد، اما در استان ایلام، کرمانشاه و لرستان مشاهده می شود. تا به امروز، هیچ گزارشی مبنی بر کشف افعی شاخدار دم عنکبوتی در سایر کشورها گزارش نشده است. کنوانسیون تجارت بین المللی گونه های در معرض خطر گونه های جانوری وحشی (CITES) تجارت غیرقانونی افعی های شاخدار دم عنکبوتی را در آگوست 2019 ممنوع کرده است. اول از همه، باید بدانید که ویژگی های بیولوژیکی این مار بسیار کم مورد مطالعه قرار گرفته است، اما احتمالاً تخم گذاری است. اگرچه پراکندگی آن در جهان فقط در ایران است، اما تولید مثل آن در ایران هنوز مورد مطالعه قرار نگرفته است. بنابراین آنچه ما در اینجا به آن اشاره می کنیم صرفاً بر اساس آن چیزی است که ما تا کنون می دانیم. اکنون، شاید، ویژگی های بسیار جذاب تر این مار بعداً به جهان معرفی شود. یکی از ویژگی های جالب این مار نحوه شکار پرندگان است. هجدهمین نشست کنفرانس طرفهای CITES CoP18 از 17 تا 28 آگوست 2019 در ژنو سوئیس برگزار شد که از طریق آن پیشنهاد ایران برای افزودن افعی نادر شاخدار با شاخ و دم عنکبوتی به ضمیمه 2 کنوانسیون پذیرفته شد. به دنبال مأموریت CITES که برای حفاظت از گونه های در معرض خطر در برابر تجارت غیرقانونی طراحی شده است و بر اساس تقاضای بین المللی برای چنین تجارت غیرقانونی، دفتر CITES در ایران تصمیم گرفت تا پیشنهادی را به دبیرخانه کنوانسیون ارسال کند تا افعی شاخدار دم عنکبوتی را به لیست کنوانسیون اضافه کند. و از تجارت غیرقانونی آن در اوایل ماه مارس جلوگیری کند. پیوست I شامل گونه هایی است که در معرض انقراض هستند. تجارت نمونه های این گونه ها فقط در شرایط استثنایی مجاز است. پیوست II شامل گونه هایی است که لزوماً در معرض انقراض نیستند، اما برای جلوگیری از استفاده ناسازگار با بقای آنها، تجارت باید کنترل شود. بنابراین، هر گونه تجارت گونه فقط با اجازه CITES مجاز است و همه 183 طرف عضو موظفند بنادر را کنترل کرده و از تجارت این افعی جلوگیری کنند. افعی شاخدار دم عنکبوتی توسط DOE در نوامبر 2018 در خطر انقراض اعلام شد.

افعی شاخ دار عربی

Cerastes gasperettii Cerastes gasperettii، که معمولاً به عنوان افعی شاخدار عربی و یکی از مارهای بومی ایران شناخته می شود، یک گونه افعی است که به ویژه در شبه جزیره عربستان و شمال اسرائیل، عراق و ایران یافت می شود. از نظر ظاهری بسیار شبیه به C. cerastes است، اما محدوده جغرافیایی این دو گونه با یکدیگر همپوشانی ندارند. زیرگونه C. Gasperettii شناخته نمی شود. ابتدا این مار در مناطق بسیار گرمسیری کشور ما مانند اهواز (منطقه الباجی) در تپه های شنی و خاکی زندگی می کند و در ایران پراکندگی محدودی دارد. پوشش گیاهی که این گونه در آن یافت می شود نیز از نظر تنوع بسیار محدود است. متأسفانه ما از وضعیت حفاظتی آن در ایران اطلاع چندانی نداریم زیرا کارهای زیادی انجام نشده است. برخی از نمونه های این افعی دارای دو فلس تغییر شکل یافته در شاخ هستند که ویژگی منحصر به فرد آنها است، در حالی که برخی دیگر بدون شاخ هستند. این مار یکی از گونه هایی است که توانایی استتار بالایی دارند. رنگ آن کاملاً شبیه ماسه است که به استتار آن کمک می کند. از طرف دیگر، شکل مقیاس ها نیز در مخفی شدن مثر است. فلس ها برجسته هستند و دو نوار از کنار بینی شروع می شود و در امتداد صورت تا گونه ها امتداد می یابد و از بالا مانند دو خط روی سر ظاهر می شود. لکه های روی بدن او زیگزاگ کاملی نیستند، اما لکه هایی هستند. در حالت استتار، مردمک چشم مار و قسمتی از شاخ از شن خارج شده است که تأثیر متفاوتی دارد. این مار شب زنده دار است و در طول روز به دلیل گرمای هوا دیده نمی شود. بسته به اندازه، شکار خود را انتخاب می کند و رژیم غذایی آن از جوندگان و حتی مارمولک ها تشکیل شده است. یکی از راه های شناسایی این مار این است که اثری روی شن بگذارد. زیرا به صورت زیگزاگ حرکت می کند، اما باد به سرعت آثار را از بین می برد و پیدا کردن آن را مشکل می کند. این مار در حال تخم گذاری است و محل تخمگذاری باید در سطح متعادل باشد. یعنی جایی که نه خیلی گرم است و نه خیلی عمیق. این مارها بسته به شرایط محیطی هر بار بین چهار تا هشت تخم می گذارند. سم آنها نیز قوی است، اما چون شب زنده هستند و در زیستگاههای بیابانی و گرم زندگی می کنند، درگیری چندانی با انسان ندارند.