درسنامه انسان و محیط زیست

طی دو قرن اخیر متاسفانه انسان قوانین زمین را رعایت نکرده و سبب غلبه انسان بر طبیعت شده که ناشی از تفکر تقلیل گرا بوده است. تفکر تقلیل گرا در بخش های مختلف کشاورزی سبب شد که اکوسیستم های مختلف از یکپارچگی خارج و سبب تکه شدن ان شد با این هدف که به تامین نیاز های خود در مدت زمان کوتاه پاسخ دهد. و عواقب این فعالیت ها ایجاد اثرات منفی عملکرد های انسان در بخش های کشاورزی و منابع طبیعی است. فناوری های جدید مشکلات ایجاد شده را در برابر اثرات کشاورزی بر محیط زیست را زیاد می کند. در چند سال گذشته حفاظت از محیط زیست و رسیدن به توسعه پایدار از مسائل مهم و اساسی سراسر دنیا است که با ایجاد طرح های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی باید به رفع مشکلات ان در هر کشور به خصوص ایران پرداخت.

در سال های گذشته استفاده از اراضی و رقابت بر سر آن افزایش یافته است و در گسترش کاربری اراضی برای تولیدات بخش های زراعی و درختی ، تبدیل جنگل به اراضی زراعی و چرای بیش از حد دام از مراتع دیده می شود از طرفی ازدیاد جمعیت و صنعتی شدن بیشتر کشورها سبب افزایش این امر شده است. در بخش های اصلاح نباتات ، آبیاری ، کنترل آفات و بیماری ها و بهتر شدن وضعیت خاک و افزایش بیو تکنولوژی تغییرات زیادی رخ داده است با این وجود هنوز اقلیم و خاک از اصلی ترین عوامل تعیین کننده در بخش کشاورزی می باشد و از اهمیت ویژه ای برای حفاظت از برخوردار است. فرسایش خاک ، استخراج مواد غذایی ، شور شدن خاک و آب و جنگل زدایی ، افزایش گازهای گلخانه ای اثرات نامطلوبی بر محیط زیست گذاشته که بیشتر این خسارات از جانب بخش کشاورزی است. پس به کمک برنامه های حفاظت از منابع کشاورزی برای کاهش اثرات منفی زیست محیطی و پیشرفت در بخش کشاورزی پایدار می توان قدم برداشت.

کشاورزی ارگانیک یکی از راه های کاهش اثرات مخرب است و همچنین سبب افزایش کیفیت مواد غذایی و کاهش عرضه محصول به بازار است . توسعه بخش های کشاورزی در آینده باید به صورتی باشد که از منابع در مزارع به درستی استفاده شود. بالابردن میزان تثبیت ازت ، تولید مواد آلی و کنترل آفات ، افزایش فعالیت های بیولوژیکی از جمله روش های موثر در استفاده از منابع است.

با انقلاب کشاورزی در حدود ده هزار سال پیش انسان به بزرگترین دستاورد خود رسید و مهم ترین اتفاق در تشکیل اجتماع به حساب میاید. تحولات دو قرن گذشته و وقوع انقلاب صنعتی، انقلاب شیمیایی و افزایش بی رویه جمعیت سبب شد تا انسان برای ادامه بقا به مقابله با طبیعت بپردازد. با پیشرفت بشر و تولید ابزار آلات مکانیزه تولیدات بخش کشاورزی به تولید انبوه رسید و بعد از جنگ جهانی دوم استفاده از کود های شیمیایی و آفت کش ها به بالاترین میزان خود رسید.

وجود فناوری های جدید میزان اثرات منفی کشاورزی بر محیط زیست را افزایش می دهد . حفاظت از محیط زیست و رسیدن به توسعه پایدار یکی از اصلی ترین موضوعات طرح های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی در سراسر دنیا است. در سال های گذشته با افزایش جمعیت رقابت برای به دست آوردن اراضی و تبدیل به بخش های مختلف تولیدی زیاد شده است.

با وجود ایجاد مشکلات زیادی که در سال های اخیر برای بخش محیط زیست و کشاورزی ایجاد شده است هنوز بزرگترین و مهم ترین مشکل جهان امنیت غذایی و تأمین این نیاز اولیۀ انسانی است. مشکل تامین امنیت غذایی سبب افزایش مشکلات زیست محیطی می شود چون از یک طرف در کشورهای توسعه نیافته افزایش جمعیت باعث کاهش میزان تولید و استفاده بیش از اندازه از منابع می شود و از طرف دیگر در کشورهای توسعه یافته وجود تکنولوژی های جدید سبب بوم ناسازگار بودن با محیط زیست گشته است و عبور از کشاورزی سنتی به کشاورزی جدید رسیدن از پایداری به ناپایداری است.

علل بوم شناختی ناپایداری کشاورزی مرسوم

وجود پایداری سبب حفظ منابع طبیعی و ایجاد توازن بین مصرف و ذخیره منابع چه طبیعی و چه انسانی می شود. منابع طبیعی به منابع مثل زمین، آب، تنوع زیستی و … است. انسان برای رفع نیازهای خود و برای بالا بردن میزان تولید، تغییرات زیادی در کاربری زمین ایجاد کرده است. مشخص کردن درصدی از تغییرات کاربری اراضی که به صورت اصولی و به شکل بهینه و پایدار باشد یعنی مثلا چه مقدار از جنگل ها و باتلاق ها و … حفظ شود کار بسیار دشواری است. تحقیقات در زمینه تنوع زیستی به تعیین میزان استفاده انسان از طبیعت را مشخص می کند.

اثرات منفی کشاورزی بر محیط زیست

فرسایش خاک و باتلاقی شدن اراضی ، استخراج مواد غذایی خاک ، شور شدن خاک ، آلودگی منابع آب ، شوری خاک بیابان زایی و جنگل زدایی و استفاده از مواد شیمیایی در کشاورزی بر محیط زیست و اکوسیستم ها تاثیرات نامطلوبی دارد .

اثرات کشاورزی بر خاک ایران:

تحقیقات اخیر نشان می دهد که کشاورزی و ایجاد سیستم های تولید انبوه محصولات سبب تغییرات شدید در ساختار فیزیکی و شیمیایی خاک می گردد و روابط بین میکروارگانیسم ها و گیاهان را برهم میزند. فرسایش خاک به دلیل افزایش تولید محصولات یکی از اصلی ترین مشکلات بخش کشاورزی است.

شرایط خاک در ایران بسیار نگران کننده است زیرا در هر سال شاهد از بین رفتن صد و سی هزار هکتار مرتع و پانصد هزار هکتار از جنگل های ایران تخریب می شود و مقدار زیادی از خاک از دسترس خارج می شود. اصلی ترین مشکل خاک موجود در ایران ماند آبی و شور شدن خاک است که توان تولیدی بسیار کمی دارند و اکثر به حال خود رها شده اند.

کشاورزی و فرسایش خاک :

فرسایش خاک عاملی بسیار مهم در بقا انسان و رفاه اوست در زمین هایی که خاک دچار فرسایش می شود با گذشت زمان حاصلخیزی خود را از دست داده و ازبین می رود. فرسایش خاک سبب از دسترس خارج شدن خاک با کیفیت شده و از طرفی با رسوب گذاری در مخازن و رودخانه ها خسارات زیادی را ایجاد می کند. فرسایش خاک به عنوان یکی از چالش های مهم محیط زیست و کشاورزی است که در سال های گذشته به مقدار زیادی افزایش یافته است.

خاک به دلایل گوناگون مانند شور شدن یا متراکم شدن ، اسیدی شدن و … دچار فرسایش می شود. این دلایل سبب تغیرات در ساختار خاک شده که توانایی خاک در نگهداری گیاهان ضعیف می کند. فرسایش خاک به غیر از اثرات منفی که بر روی محیط می گذارد خسارات اقتصادی زیادی را نیز به دولت ها وارد می کند. مثلا شست و شو خاک سبب انتقال سموم و آفت کش ها به رودخانه ها و منابع آب می شود که برای رفع مشکلات ایجاد شده سالانه هزینه های زیادی را باید صرف کنند.

تلف شدن عناصر غذایی در اثر فرسایش :

اندازه گیری میزان هدر رفتن منابع مغزی خاک کار بسیار دشواری است و به کمک رواناب های ایجاد شده ان را اندازه گیری می کنند. میزان این هدر رفت به عواملی مانند سیستم کاشت ، شیب زمین و بستگی دارد.

اثر فرسایش خاک بر میزان تولید گیاهان زراعی :

با فرسایش خاک میزان عناصر مغزی خاک و نگهداری آب و مواد آلی و به طور کلی فعالیت گیاهان زراعی دچار تغییرات می شود. با کم عمق شدن خاک گیاهانی که دارای ریشه های سطحی هستند محدود شده و نمی توان ان ها را کشت نمود.

خسارت ناشی از فرسایش خاک

فرسایش خاک در اراضی کشاورزی و جنگل ها و مراتع سبب هدر رفت منابع ملی می شود. در فرسایش مقدار زیادی از شن و سیلت از سطح خاک شسته شده و در مناطق پایین دست رسوب می کند. جابجایی خاک ممکن است بر ترکیب گیاهی تأثیر گذاشته و تنوع زیستی خاک را از بین می برد. همچنین به دلیل شست و شوی مواد سمی و شیمیایی مشکلات زیادی را بر سلامت جامعه ایجاد می کند.

آلودگی آب و کشاورزی :

در بیست و پنج سال گذشته کشاورزی بر روی کیفیت آب تاثیر به سزایی گذاشته است. دلایلی که روی کیفیت آب تاثیر دارد مانند شخم ، مصرف کود ، استفاده از آفت کش ها ، فضولات دامی است . معضل زیست محیطی تغییر کیفیت آب از دوره های قبل همیشه وجود داشته است. شوری مهمترین مشکل منابع آب در بخش کشاورزی است که حدود یک سوم زمین های آبی را تحت تأثیر قرار داده است.

عوامل مهم آلوده کننده آب در اثر فعالیت های کشاورزی عبارتند از :

• آلودگی آب به وسیله کودها

• آلودگی آب به وسیله مواد شیمیایی کشاورزی

• آلودگی آب در اثر فعالیت های دامداری و شیلات

کشت فاریاب سبب بالا رفتن مقدار زیادی در عملکرد محصولات هستیم ولی آبیاری نامناسب سبب هدر رفت منابع آبی و آلودگی آبهای سطحی و زیرزمینی ، آسیب دیدن حاصلخیزی خاک و تغییر در اکولوژی می شود.

بیابان زایی :

طی سال های گذشته بیابان زایی با کم کردن کارایی زمین در هر سال و وارد کردن خسارت چهل میلیارد دلاری به کاهش کیفیت تولیدات بخش کشاورزی شده است. بیابان زایی به کمک استفاده بیش از اندازه از توان زمین باعث از بین رفتن جنگل ها شده و حاصلخیزی خاک را از بین میبرد و مشکلات زیادی را برای انسان ایجاد می کند.

جنگل زدایی :

جنگل به عنوان سرمایه ملی برای هر کشور دارای اهمیت زیادی است که برای تامین نیازهای انسانی از توجه بالایی برخوردارست جنگل به عنوان شرایطی مهم در حفظ آب و خاک، تعادل اقلیم و تامین سر پناه و سوخت بسیار مهم است. اما به دلیل توسعه در جوامع انسانی، نابودی جنگل ها را به دنبال داشته است. جنگل زدایی اثر زیادی بر چرخه کربن گذاشته و سبب تغییرات عظیمی در اقلیم شده است.

اثرات جنگل زدایی بر تنوع زیستی :

• تخریب زیستگاه ها
• تکه تکه شدن زیستگاه ها
• رها شدن مناطق جنگلی و کاهش کیفیت اراضی

اثرات سموم کشاورزی و کود های شیمیایی بر محیط زیست

از دیگر مشکلات کشاورزی رایج، استفادۀ بیش از حد از مواد شیمیایی مانند کود و آفت کش های شیمیایی است که مشکلات زیادی را در زمینه های اقتصادی، زراعی و زیست محیطی به دنبال داشته است. استفاده از آفت کش ها و کودهای شیمیایی در کشورهای درحال توسعه رو به افزایش است .

آلودگی آب های سطحی و زیرزمینی به وسیله کودها و آفت کش های محلول در آب ، مشکلات اساسی را برای بشر و محیط زیست ایجاد می کند و متاسفانه دولتمردان برای مبارزه با ان مشکلات سیاست های لازم را اتخاذ نمی کنند و برنامه ای برای رفع مشکلات ایجاد شده ندارند.

نیتروژن و فسفر ، به عنوان دو عنصر پرکاربرد بیشترین مشکلات را ایجاد می کنند . منابع این دو عنصر بسیار زیاد هستند ولی بیشترین مقدار را زمین های کشاورزی دارا می باشند . برای حل مشکلات این دو عنصر باید مقدار استفاده از ان تنظیم شود تا مازاد ان به کم اب شسته نشده و به چرخه های غذایی وارد نشود ولی در عمل همیشه مقداری از این عناصر شسته شده و باعث آلودگی اب و اراضی می شود.

تأثیر کشاورزی بر تغییر اقلیم :

تغییر کاربری اراضی و تولید زیاد در زمین های کشاورزی و همچنین افزایش گازهای گلخانه ای سبب تغییرات اساسی در اقلیم شده است. تغییر اقلیم سبب بالا آمدن آب دریاها، افزایش شیوع آفات و بیماری ها، تغییر الگوی بارندگی را به همراه خواهد داشت. با توسعه بخش کشاورزی و از بین رفتن جنگل ها برای تامین نیاز بشر به اراضی کشاورزی و استفاده بیش از حد از سوخت ها فسیلی سبب آزاد شدن مقدار زیادی کربن دی اکسید شده که گرم شدن زمین را به دنبال دارد. از طرفی افزایش کشت برنج از بزرگترین منبع فعالیت های انسانی برای تولید گازهای گلخانه ای و متان است . همچنین استفاده از افت کش ها و سموم کشاورزی به این مشکلات دامن می زند.

کشاورزی و کاهش تنوع زیستی :

کاهش گونه های گیاهی و جانوری سبب کاهش ذخایر ژنتیکی کره زمین و یا فرسایش ژنتیکی می شود. بالا رفتن میزان تولید و اصلاح و تغییر ژنتیک محصولات کشاورزی و ایجاد گیاهان تراریخته سبب شده تا به منابع ژنتیکی دست خورده شود و با گذشت زمان کاهش تنوع زیستی و ژنتیکی را شاهد باشیم. همچنین با تخریب زیستگاه ها و استفاده از آفت کش و حشره کش های مختلف در بخش کشاورزی سبب نابودی حیات شده است.

راه حل پیشنهادی :

کشاورزی ارگانیک به کمک تولید محصولات در راستای حفاظت از محیط زیست تا اندازه زیادی می تواند به حل مشکلات ایجاد شده کمک کند. استفاده از سیستم های کشاورزی مناسب منجر به تولید محصولات با کیفیت و افزایش راندمان تولید می شود. مدیریت آفات ، مقاومت ژنتیکی به آفات و تنش های محیطی و افزایش فعالیت های بیولوژیکی تثبیت ازت و فسفر از جمله روش های حل تعارضات می باشد.

کشاورزی ارگانیک سبب ایجاد توسعه پایدار کشاورزی شده و با مصرف کود و سموم به تولید محصولات سالم در راستای محیط زیست می پردازد.

ویژگی کشاورزی ارگانیک چیست

• در کشاورزی ارگانیک آب با مواد شیمیایی مثل کودهای مصنوعی، آلوده نمی شود.
• کشاورزان در معرض سموم و آلاینده های کمتری قرار میگیرند.
• در کشاورزی ارگانیک تعادل اکوسیستم و حاصلخیزی خاک حفظ میگردد. فرسایش خاک نیز تا 50 درصد کاهش می یابد.
• حفظ تنوع زیستی

طبق تحقیقات اخیر و گزارش سازمان فائو ، کشاورزی ارگانیک در جهان در سال های گذشته به سرعت در حال توسعه است این در حالی است که با وجود پتانسیل های بالا تولید محصولات ارگانیک ایران وجود ندارد. حفاظت از خاک به عنوان اولین و اصلی ترین هدف در کشاورزی ارگانیک دارای اهمیت ویژه ایست و در طولانی مدت باعث حاصل خیزی بیشتر خاک و ترمیم اکوسیستم زنده آن گردد. کشاورزی ارگانیک برای حفاظت از اکوسیستم اهمیت دارد و می تواند نیاز بشر را برآورده کند. کشاورزی ارگانیک سبب افزایش تنوع زیستی شده و با بالابردن میزان سازگاری در مقابل حوادث شدید آب و هوایی مانند باران های سنگین می شود.

گسترش و آموزش کشاورزی ارگانیک نیاز به سیاست ها و اقدامات اساسی از طرف دولت و ارگان های مربوط به کشاورزی است. آموزش کشاورزی صحیح برای کشاورزان و توسعه کشاورزی ارگانیک و بالابردن سطح آگاهی های عمومی امری بسیار مهم است و نیاز به زیر ساخت ها و سرمایه عظیمی دارد.